نفقه

نفقه زوجه

ازدواج یا به قول حقوقی آن عقد نکاح همواره پس از انعقاد آن آثار فراوانی را به همراه دارد که از جمله مهم ترین آن ها ویژگی ممتازی است که قانون گذاران ایرانی به تبعیت از فقه تشیع آن را به رسمیت شناخته است و ما آن را به نام نفقه زن میشناسیم.البته مفهوم نفقه گسترده تر از نفقه زن بود و أقارب نسبی و فرزندان را نیز شامل می شود،با این حال نفقه زن به جهات بسیاری بر سایر موارد اولویت دارد

ماهیت نفقه

نفقه در لغت، به معنای هزینه و خرجی است و در اصطلاح، عبارت است از مالی که برای ادامه زندگی، صرف مخارج ضروری همسر و فرزندان، خویشاوندان و مانند آنها می‌شود؛ اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و غیره.

نفقه زن (زوجه) در قانون ایران

در ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی آمده در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است. این مزیتی است که قانونگذار ایرانی برای زن قائل شده است و به موجب آن زن می‌تواند از شوهر خود مطالبه نفقه کند و در صورت لزوم از طریق مدنی و کیفری او را برای پرداخت نفقه تحت تعقیب قرار دهد.

فلسفه این قاعده آن است که در اکثر خانواده‌های ایرانی زنان مال و درآمد کافی برای تامین مخارج خود و شرکت در هزینه‌های خانواده ندارند و اداره خانه و امور داخلی خانواده که وظیفه‌ای بزرگ نیز می‌باشد به عهده آن‌هاست و زنان به کار اقتصادی دیگری که منبع درآمدی برای آنان باشد نمی‌پردازند اما به یاد داشته باشید زن در صورتی استحقاق نفقه خواهد بود که از مرد تمکین کند و به تعبیر دیگر وظایف زناشویی را انجام دهد که به اصطلاح حقوقی ناشزه نباشد.

ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نفقه زوجه را شامل همه نیازهای متعارف و مناسب با وضعیت زن می‌داند و چنین مقرر می‌دارد که :(نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن ،البسه،غذا اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.)

پس به نظر می‌رسد که احتیاجات زن به طور متعارف ملاک عمل است نه وضعیت مرد، پس اگر زن از خانواده متمکنی باشد شوهر به ناچار باید زندگی او را آنچنان که شان و وضع اجتماعی خانواده او اقتضا می‌کند فراهم بیاورد. دیوان عالی کشور نیز در رای این نظر را تایید کرده است.

باید گفت بر اساس ماده ۱۱۰۶  قانون مدنی که نفقه را در عقد دائم بر عهده شوهر دانسته است. از این ماده بر می آید ، این ماده تنها نفقه زن (زوجه) در نکاح دائم است و حکمی در خصوص الزام مرد به پرداخت نفقه در عقد موقت پیش بینی نشده. به علاوه اینکه بر اساس ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی :(در عقد موقت ، زن حق نفقه ندارد ؛ مگر اینکه شرط شده باشد یا آنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد ).

شرط تعلق نفقه

در قانون تنها شرطی که برای تعلق نفقه به زوجه در عقد دائم در نظر گرفته شده ، این است که زن از شوهر خود تمکین کند . عدم تمکین زن ، به مرد اجازه عدم پرداخت نفقه را می دهد  که آن هم در صورت صدور رای قطعی عدم تمکین می باشد.

لکن در صورتی که اقامت زن در منزل شوهر موجب آزاررساندن به او چه به لحاظ جسمی یا روحی یا شرافتی باشد می تواند منزل را ترک کند و حتی در زمان ترک منزل در این ایام نیز نفقه دریافت خواهد کرد. براساس ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی، زوجه باید در منزلی که شوهر برای او تعیین می کند زندگی کند مگر این که تعیین منزل به اختیار زن بوده باشد. براساس قانون مدنی ۱۱۵ قانون مدنی، در صورتی که زنی به واسطه زندگی در منزل شوهر بترسد که به او ضرر جانی یا مالی یا شرافتی وارد شود می تواند منزل دیگری را اختیار کند و دادگاه نیز نمی تواند زن را به بازگشت به منزل شوهر مجبور کند، و تا زمان بازگشت به منزل شوهر، زوج باید نفقه او را پرداخت کند.

ویژگی های نفقه زن(زوجه)

همانطور که گفته شد نفقه انواعی دارد که شامل زوجه،أقارب و فرزندان می شود .اما نفقه زن ویژگی‌هایی منحصر به فرد دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نفقه زن مقدم بر نفقه اقارب است.در ماده ۱۲۰۳ قانون مدنی به این مورد نیز اشاره شده است که:( اگر کسی توانایی مالی نداشته باشد که هم به زن و هم به خویشاوندان نسبی خود نفقه بدهد زن بر دیگران مقدم خواهد بود.) همچنین در ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی آمده است: (زن می‌تواند نفقه زمان گذشته خودش را مطالبه کند و حتی برای وصول آن در دادگاه اقامه دعوا نماید.)

نفقه زن مشروط به فقر او یا تمکن مرد نیست. زن حتی اگر ثروتمند باشد می‌تواند از شوهر نفقه بخواهد، در صورت خودداری شوهر از دادن نفقه و عدم امکان الزام او به انفاق قانون به زن حق می‌دهد که از دادگاه تقاضای طلاق کند.همچنین در ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی آمده در نفقه زن وضع اقتصادی شوهر در نظر گرفته نمی‌شود.

نفقه زن تکلیف یک جانبه‌ای است و در حقوق ایران زن هیچگاه مکلف به دادن نفقه به شوهر نیست در حالی که نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است همچنین طلب زن بابت نفقه طلبی ممتاز است و در صورت ورشکستگی یا فوت شوهر و عدم کفایت اموال او برای پرداخت دیون بر سایر بدهی‌ها مقدم خواهد بود.

مطالبه نفقه زوجه از دو روش امکان پذیر است. زوجه هم می تواند دادخواست حقوقی مطالبه نفقه را ارائه کند و هم می تواند به جرم ترک انفاق از مرد شکایت کند.

ضمانت اجرای نفقه زن(زوجه)

تکلیف شوهر به انفاق و استحقاق نفقه از جانب زن دارای ضمانت اجرای مدنی و کیفری می‌باشد.

ضمانت اجرای مدنی: این مورد در مواد ۱۱۱۱ و ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی مقرر شده است. طبق ماده ۱۱۱ قانون مدنی زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند. در این صورت دادگاه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد و هرگاه اجرای حکم دادگاه و الزام شوهر به دادن نفقه به علت سرسختی او و عدم دسترسی به اموالش یا به علت عجز شوهر از انفاق ممکن نباشد زن حق طلاق خواهد داشت که در ماده ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ آمده است. بنابراین ضمانت اجرای مدنی نفقه یکی از الزام هر به انفاق از طریق قضایی و دیگر طلاق در صورت عدم امکان الزام به تادیه نفقه می‌باشد البته دادگاه هنگام شوهر را به دادن نفقه ملزم خواهد کرد که رابطه زوجیت محرز باشد و شوهر نتواند امتناع زن از ادای وظایف زناشویی را ثابت کند.

ضمانت اجرای کیفری: طبق قوانین کیفری ما هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین  به او ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه ۶ محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.

نفقه زن پس از انحلال ازدواج

حال ببینیم پس از انحلال نکاح و بر هم خوردن ازدواج تکلیف نفقه زوجه چیست.در این مبحث می توان نفقه را در طلاق رجعی و طلاق بائن و نفقه زن آبستن مورد برسی قرار داد،که شامل موارد زیر است :

نفقه زن در طلاق رجعی

طبق بند اول ماده ۱۱۰ قانون مدنی:(نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است،مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد.) دلیل استحقاق نفقه در این مورد آن است که پس از طلاق رجعی رابطه زوجیت کاملاً قطع نمی‌شود و در ایام عده آثار نکاح تا حدی باقی می‌ماند و زن نیز در حکم زوجه تلقی می‌شود

نفقه زن حامله در عده فسخ نکاح یا طلاق بائن

برابر بند دوم ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی:(اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق دائم باشد زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.) شک نیست که زن باید از شوهر خود آبستن باشد تا بتواند از او مطالبه نفقه کند چنانکه بند آخر ماده ۱۱۰۹ تصریح کرده در این مورد می‌توان گفت قانونگذار برای رعایت حال بچه زن را مستحق نفقه دانسته هرچند که رابطه نکاح کاملاً منحل شده است.

نفقه فرزند و اقارب

الف) نفقه فرزند

قانون مدنی، مفهوم نفقه فرزند را به طور مجزا، تعریف نکرده است، اما با توجه به مواد این قانون، می توان گفت: نفقه فرزند، از جمله حقوق قانونی هر فرزند بوده که باید توسط مسئول آن در قانون، پرداخت شود. مبلغ نفقه فرزند، باید، نیازهای او که شامل خوراک، پوشاک، مسکن، هزینه های متعارف زندگی و سایر موارد می باشد را بر طرف کند.

ماده 1204 قانون مدنی، در خصوص مصادیق نفقه اولاد، مقرر می دارد: ” نفقه اقارب، عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌ البیت، به قدر رفع حاجت، با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق.” بر اساس این ماده، مصادیق نفقه اولاد که جزو اقارب می باشند، می تواند شامل مسکن، خوراک، پوشاک، اثاث زندگی باشد.

البته، مصادیق نفقه اولاد که در ماده 1204 قانون مدنی آمده است، انحصاری نبوده، یعنی منحصر به موارد ذکر شده، در این ماده قانونی نیست و می تواند، هر مورد دیگری را نیز در بر بگیرد. بنابراین، هزینه های بهداشت و درمان، رفت و آمد، آموزش و هر نیاز متعارف دیگر را نیز می توان جزو مصادیق نفقه اولاد، حساب کرد.

طبق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی نفقه فرزندان بر عهده پدر آنها است در صورتی که پدر فوت کند یا توانایی مالی پرداخت نفقه فرزندان را نداشته باشد،نفقه آنها به عهده جد پدری آنها خواهد بود اگر هم پدر هم جد پدری نباشند یا توانایی پرداخت نفقه فرزندان را نداشته باشند این نفقه بر عهده مادر خواهد بود با رعایت اقرب فالاقرب به عهده اجداد و جد مادری و جدات پدری واجب النفقه است و اگر از حیث نزدیکی مساوی باشند نفقه را باید به صورت متساوی تعدیه کنند پس همانطور که اگر فرزندی فوت کند پدر مادر و جد مادری از او ارث می‌برند پس حضانت و نفقه فرزندان نیز به همان ترتیب به عهده آنها قرار خواهد

گرفت.

در این خصوص باید توجه کرد که پرداخت نفقه بعد از طلاق ارتباطی با این موضوع که حضانت فرزند بعد از طلاق با چه کسی است ندارد. چه حضانت فرزندان با مادرشان باشد یا با خود پدر باشد نفقه آنها به عهده پدرشان خواهد بود. و دادگاه ضمن تعیین تکلیف بابت حضانت فرزند نفقه وی  را نیز مشخص خواهد کرد.نفقه فرزندان را که دادگاه تعیین می‌کند،به اوضاع واحوال و شرایط زندگی و تورم قابل تغییر خواهد بود و می‌توان درخواست تعدیل آن را کرد.

 نفقه فرزندان شامل چه فرزندانی خواهد شد؟

تمام فرزندان نفقه شامل حالشان خواهد شد مگر فرزند نامشروع باشند یا اینکه به فرزند خواندگی پذیرفته شده باشند اما به طریق غیرقانونی یعنی فرزند خوانده‌ای که از طریق امور سرپرستی با رعایت قانون و احکامی که مقام قضایی تعیین می‌کند به فردی اعطا شده باشد باید وی نفقه پرداخت شود اما اگر خارج از این شرایط باشد نفقه به او تعلق نمی‌گیرد و فرزندان نامشروع نیز حق نفقه ندارند زیرا در انتصاب آنها به پدرشان شک وجود دارد و ممکن است فرزند پدرشان نباشند یکی از لازمه‌های پرداخت نفقه اثبات نسب بوده به همین دلیل نفقه فرزندان به فرزندان نامشروع نفقه تعلق نگیرد. البته باید به این نکته هم اشاره کرد که فرزندانی که از طریق لقاح مصنوعی متولد میشوند نیز به انها نفقه فرزندان تعلق خواهد گرفت.

شرط سنی

فرزندان پسر تا  سن ۱۸ سالگی تا پایان تحصیلات عالیه به عهده پدرشان است مگر اینکه محجوریا معلول باشند،توانایی کار کردن بعد از ۱۸ سالگی را نیز نداشته باشند تا بتوانند امرار معاش کنند در این صورت بعد از ۱۸ سالگی نیز به عهده پدرشان خواهد بود و در رابطه با نفقه دختران،فرزندان دختر تا زمانی که ازدواج نکرده‌اند حتی به صورت مادام العمر نفقه‌شان به عهده پدرشان است،همچنین اگر ازدواج کنند و از همسرشان جدا شوند یا همسرشان فوت شود و مستمری نداشته باشند باز هم نفقهشان به عهده پدرشان خواهد بود.. و انها ملزم به پرداخت هستند.

ضمانت اجرا

نفقه فرزندان نیز همانند نفقه زن اگر در صورت استطاعت مالی پرداخت نشود جرم خواهد بود و برای مجازات آن حبس تعزیری درجه ۶ تعیین شده است. پس فرزندانی که نفقه شامل حالشان می‌شود در صورت عدم پرداخت نفقه علاوه بر مطالبه مبلغ نفقه می توانند شکایت کیفری نیز مطرح کنند اما در این مورد تفاوت‌است

 که بین نفقه فرزندان و زن است این است که زن می‌تواند درخواست نفقه گذشته خود را داشته باشد اما فرزندان نمی‌توانند نفقه گذشته خود را مطالبه کنن و نفقه از زمانی که مطالبه می‌کنند به آنها تعلق می‌گیرد.

ب ) اقارب

اقارب یعنی چه؟ یعنی بستگان نسبی در خط عمودی هستندو باید بین اقارب (بستگان) رابطه نسبی باشد لذا شامل خویشاوندان رضاعی و نسبی نمی شود.بستگان خط عمودی نزولی مثل فرزند و نوه بر بستگان خط عمودی صعودی مثل پدر و مادر اولویت دارند و ترتیب الزام به پرداخت همانند درجات و طبقات ارث می باشد که تا از از طبقه اول کسی باشد که توان پرداخت نفقه را دارد نوبت به طبقه بعد نمی رسد .

شرایط اقارب پرداخت کننده نفقه و دریافت کننده نفقه در قانون مدنی بیان شده است ، به موجب این قانون کسی ملزم به دادن نفقه است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد . برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.

برای دریافت نفقه کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند بوسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد.

لازم به ذکر است که در صورت بودن زوجه و یک یا چند نفر واجب النفقه دیگر نفقه زوجه مقدم بر سایرین خواهد بود .