ولایت

حضانت یعنی نگهداری و سرپرستی فرزند که طبق قانون، حضانت فرزند حق و تکلیفی است که والدین نمی توانند از قبول آن خودداری نمایند و تا رسیدن فرزند به سن بلوغ، حضانت او با پدر و مادر است، اما ولایت قهری سلطه ای است که تنها پدر و جد پدری بر امور مالی و غیر مالی فرزند محجور خود دارد و تسلط بر اموال فرزند محجور حقی است که قانون برای پدر و جد پدری قائل شده است. در ولایت قهری برخلاف حضانت، مادر نقشی ندارد و طبق قانون مادر نمی تواند بر فرزند محجور خود ولایت داشته باشد و ولایت فرزند صغیر، غیر رشید یا مجنون تنها بر عهده پدر و جد پدری است و اختیار اموال فرزند محجور تا زمانی که دلایل حجر رفع نشود با ولی قهری یعنی پدر و جد پدری خواهد بود.گاها به اشتباه این دو مفهوم حقوقی در نظر عموم ،یکسان تلقی شده به نحوی که تصور بر این است که اگر بعد از طلاق و متارکه،حضانت فرزند مشترک به مادر واگذار گردیده باشد ،در این حالت مادر هم مسئول امور مالی و نفقه فرزند می باشد‌،در صورتی که قانونا ،حضانت صرفا به معنای نگهداری است و تا زمانی که نگهداری از فرزند به عهده مادر باشد،پدر به عنوان ولی قهری طفل ،وظیفه پرداخت نفقه و رسیدگی به امور مالی او را دارد

تعریف ولایت قهری چیست ؟

در قانون مدنی ، روش حمایت از محجوران پیش بینی شده است. قانونگذار به دلیل اینکه خود محجوران قادر به انجام دادن بعضی از اعمال حقوقی خود نیستند ، روشی را پیش بینی کرده تا هم امور محجوران به انجام برسد و هم اینکه حمایت کافی از آنها شود. یکی از این روش ها ، ولایتی است که بر اشخاص محجور اعمال می شود که به آن ولایت قهری می گویند که این ولایت به معنای سلطه و اختیاری است که به پدر و جد پدری برای اداره امور محجوران می دهند.

منظور از ولایت قهری پدر و جد پدری چیست؟

ولایت در لغت به معنای مسلط بودن و حکومت کردن است. در خصوص اشخاص ، قانون مدنی نوعی از ولایت یعنی ” ولایت قهری ” را پیش بینی می کند. ولایت قهری به معنای سلطه ی پدر و جد پدری بر فرزندان محجور است. این ولایت از آن جهت ولایت قهری است که پدر و پدر بزرگ به حکم قانون و اجبارا ، به محض تولد طفل ، بر او ولایت خواهند یافت. در واقع ، ولایت قهری یک نوع سمت و وظیفه است که به حکم قانون به پدر و جد پدری می دهند.

ولایت قهری پدر و جد پدری چه کسانی هستند؟

طبق ماده 1194 قانون مدنی ، ” پدر و جد پدری و وصی منصوب از طرف یکی از آن ها را ولی خاص طفل می نامند ” . طبق این ماده ، به بیان ساده تر کسانی همانند پدر ، پدر بزرگ و وصی ، ولی خاص محجور هستند. اما طبق ماده 1181 قانون مدنی ، ولایت قهری پدر و جد پدری نیز پیش بینی کردند. طبق این ماده ، ” هر کدام از پدر و جد پدری ، نسبت به اولاد خود ولایت دارند ” . پس ، ولی قهری شخص محجور تنها شامل پدر و جد پدری است .

اشخاص تحت ولایت قهری شامل کسانی می باشند؟

طبق ماده 1180 قانون مدنی ، ” طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود می باشد و همچنین طفل غیر رشید یا مجنون اگر عدم رشد یا جون او متصل به صغر باشد ” . بر اساس این ماده ، اشخاصی که تحت ولایت قهری پدر و پدر بزرگ خود هستند ، شامل موارد زیر است :

– اشخاص صغیر

– اشخاص غیر رشید یا سفیه که قبل از رسیدن به سن بلوغ سفیه شدند.

– اشخاص مجنون یا دیوانه که قبل از رسیدن به سن بلوغ دیوانه شده اند.

انواع ولایت در قانون مدنی:

در حقوق مدنی، ولیّ به دو قسم تقسیم شده است:

۱ – ولیّ عام

ولیّ عام کسی است که امور مربوط به عموم افراد را در حدود قانون انجام می‌دهد. حاکم، ولیّ عام است و او کسی است که از طرف مرجع صلاحیت‌دار به این سمت برگزیده شده باشد. اکنون سمت حاکم را، دادرس و دادستان برعهده دارند و قانون، امور معیّنی را به هر یک از آن‌ها واگذار نموده است. مانند صدور حکم موتِ فرضی، حکم طلاق غائب مفقود الاثر، حکم حجر، تعیین قیّم برای حفظ اموال مجانین، تعیین امین برای اداره امور غائب و جنین و امثال آن.

2- ولیّ خاص

ولیّ خاص کسی است که امور مربوط به اشخاص معیّن را در حدود قانون انجام دهد.

ماده ۱۱۹۴ قانون مدنی در این‌باره مقرّر می‌دارد: «پدر و جدّ پدری و وصیّ منصوب از طرف یکی از آنان، ولیّ خاص طفل، نامیده می‌شود». بنابراین ولیّ خاص بر طبق مادة فوق، به دو دسته تقسیم می‌شود:

الف) ولیّ قهری

ولیّ قهری عبارت از پدر و جدّ پدری می‌باشد، سمت ولایت به آنان از طرف قانون اعطا شده و بدون انتصاب یا تنفیذ از طرف مقام رسمی صورت می‌گیرد. به‌همین جهت به پدر و جدّ پدری، ولیّ قهری گفته می‌شود.

در ماده۱۱۸۱ ق. م. آمده است: «هر یک از پدر و جدّ پدری نسبت به اولاد خود ولایت دارند».

قهری بودن ولایت پدر، از نظر حقوقی و اجتماعی به معنای واقعی خود پابرجاست، زیرا همین‌که طفل به دنیا آمد، خود به خود تحت ولایت پدر قرار می‌گیرد و هیچ مقامی، حق تغییر آن را ندارد، لیکن ولایت جدّ پدری، هر چند که در دیدگاه قوانین، مانند ولایت پدر است، امّا در رسوم اجتماعی ما دخالت جدّ پدری منوط بر این است که ولایت پدر به دلیلی از بین رفته باشد و کودک در خانواده طبیعی و مرسوم خود زندگی نکند.

ب) وصیّ

وصی:از دیدگاه قانون مدنی وصیّ باید بالغ، عاقل و رشید باشد، تا بتواند امور وصایت را انجام دهد، زیرا وصیّ به‌عنوان نمایندگی از موصی در اموال او تصرّف می‌نماید و اعمال حقوقی انجام می‌دهد، بنابراین صغیر، مجنون و سفیه را نمی‌توان وصی در امر وصایت نمود، مستنبط از ماده۸۵۶ قانون مدنی.

گرفتن حق ولایت از پدر:

حق ولایت قهری کود‌ک شامل پدر و جد پدری می‌شود‌. گرفتن حق ولایت از پدر یا جد پدری در شرایط زیر امکان‌پذیر است:

طبق ماده ۱۱۸۴قانون مدنی اگر یکی از اقربای کودک یا دادگاه ثابت کند که اموال صغیر را پدر و جد پدری حیف‌ومیل می‌کنند و رعایت غبطه را نمی‌کنند، حق ولایت از پدر یا جد پدری گرفته می‌شود و به جای آن‌ها قیم مشخص خواهد شد.

اگر خیانت ولایت قهری (پدر و پدربزرگ پدری) ثابت نشده باشد؛ ولی برای خیانت آن‌ها دلایل قوی مانند اعتیاد شدید پدر وجود داشته باشد. دادگاه ولایت قهری را عزل می‌کند و به جای آن‌ها قیم مشخص خواهد کرد.

اگر ولایت قهری کودک به دلیل بیماری، ضعف بدنی و پیری قادر به انجام اموال کودک را نداشته باشد دادگاه فرد امینی را به عنوان ولی قهری منصوب می‌کند.

طبق ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی اگر ولایت قهری به دلیل اشتغالات روزمره، غیبت و حبس نتواند به امور مالی کودک رسیدگی کند دادگاه فرد امینی را برای اداره اموال صغیر به صورت موقت تعیین می‌کند.

طبق ماده ۱۱۹۵ اگر ولایت قهری ورشکسته، سفیه یا دیوانه باشد برای صغیر قیم انتخاب می‌شود.

نکات:

1– ولی قهری فقط شامل پدر و جد پدری است چه اینکه فرزند دختر باشد یا پسر.

۲ – مادر و خویشان مادری مطلقا ولایت بر فرزند ندارند.

۳ – بحث حضانت (نگهداری) فرزند با ولایت متفاوت است.

۴ – ولایت قهری پدر و جد پدری از زمان تولد آغاز و تا زمان بلوغ و رشد فرزند ادامه دارد. مگر اینکه طفل مجنون باشد که بعد از بلوغ نیز ولایت پدر و پدربزرگ پدری پابرجاست.

۵ – در عمل، ولایت پدر بر جد پدری مقدم است و در عرف جامعه نیز چنین است که در صورت نبودن پدر یا صالح نبودن، توانایی نداشتن و … نوبت به جد پدری می رسد. گذشته از عرف و رویه قضایی ماده ۱۵ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ که این ماده به نظر ما نسخ نشده است، بر اولویت پدر بر جد پدری دلالت دارد.

۶ – مطابق ماده ۱۱۸۳ قانون مدنی در کلیه امور مربوط به اموال و حقوق مالی، ولی قهری نماینده قانونی است. حتی اگر حضانت با مادر باشد.

۷ – ولی قهری باید از لحاظ جسمی و روحی توانایی اداره اموال مولی علیه را داشته باشد و همچنین سوء استفاده نکرده و رعایت مصلحت و غبطه فرزند را کند.

۸ – اگر یکی از پدر و یا جد پدری در قید حیات نباشد و یا صلاحیت لازم را از حیث ناتوانی، سوء استفاده، کوتاهی و … نداشته باشد ولایت با دیگری است.

۹ – اگر پدر یا جد پدری نباشد یا ولی قهری خود محجور شود. (مثل دیوانه، سفیه یا ور شکسته) برای فرزند قیم منصوب میگردد. (ماده ۱۱۹۵ قانون مدنی)

10 – اگر یکی از اقربای فرزند یا رئیس حوزه قضایی بتواند ثابت کند که پدر یا جد پدری موجب حیف و میل اموال صغیر شده است و رعایت غبطه را نمی کند. ولی قهری عزل می شود و جای ایشان قیم مشخص خواهد شد.(ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی)

۱۱ – اگر خیانت ولی قهری ثابت نشده باشد اما دلایل قوی و قابل اعتنا برای خیانت او متحمل باشد مثل اعتیاد شدید پدر، در این صورت نیز دادگاه می تواند ولی قهری را عزل نماید و به جای ایشان قیم مشخص کند. برای کسب اطلاعات بیشتر به مطلب تعیین قیم مراجعه کنید.

۱۲ – اگر ولی قهری به دلیل پیری، ضعف بدنی، بیماری و … توانایی لازم برای اداره مطلوب اموال مولی علیه (فرزند) را نداشته باشد، دادگاه ضم امین می کند به این صورت که فرد امینی را به ولی قهری منضم کند که امضا هر دو نفر آنها در اداره مال فرزند موثر خواهد بود.

۱۳ – اگر ولی قهری به دلیل حبس، غیبت، اشتغالات روزمره و… نتواند به امور فرزند رسیدگی کند و کسی را هم به جای خود مشخص نکرده باشد، دادگاه یک نفر امین را به صورت موقت برای تصدی و اداره اموال مولی علیه تعیین خواهد کرد.(ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی)

۱۴ – پدر و جد پدری برای بعد از مرگ خود می توانند وصی تعیین کنند. (ماده ۱۱۹۲)

حدود اختیارات وصی را می تواند خود ولی قهری مشخص کند. در غیر اینصورت همان اختیارات ولی قهری در اموال را داراست. (ماده ۱۱۹۰ قانون مدنی)

هرگاه وصی تعیین شده توسط ولی قهری از اداره اموال خودداری کند یا به دلیل حجر، سن زیاد، بیماری و معلولیت و …. توانایی لازم را نداشته باشد یا خیانت کند، خود به خود عزل می شود. (ماده ۱۱۹۱ قانون مدنی)